Zaburzenia psychiczne są jednym z najpoważniejszych zagrożeń i wyzwań we współczesnym świecie. W stopniu podobnym (pod niektórymi względami nawet większym) te zagrożenia i wyzwania dotyczą także Europy. Niestety wyniki różnych badań dotyczących tej problematyki są często wzajemnie nieporównywalne a nawet ze sobą niezgodne. Spróbuję jednak (w granicach możliwości) zaprowadzić w nich pewien porządek.

Badania przeprowadzone przez WHO Europe w Regionie Europejskim (poza krajami Unii obejmuje m.in. Federację Rosyjską, Białoruś, Kazachstan, Turkmenistan, Tadżykistan, Gruzję, Kirgistan a nawet kraje w ogóle nie leżące w Europie, jak Izrael) wskazują, że pomiędzy rokiem 2005 i 2015 nastąpił wzrost rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych o 16%. Zgodnie z przewidywaniami WHO spodziewać się należy dalszego wzrostu w następnych latach w obliczu wzmożonego ryzyka ze strony czynników niekorzystnych, takich jak konflikt i migracje, jak również ze starzeniem się społeczeństw w wielu krajach. Zaburzeniami psychicznymi było tu dotknięte 110 milionów osób, co odpowiada 12% populacji w każdym z badanych okresów.

Najbardziej rozpowszechnionym zaburzeniem psychicznym w Regionie jest depresja – 5.1% populacji (44.3 miliona osób) i zaburzenia lękowe – 4.3%, (37.3 miliona). W ciągu całego życia w krajach Regionu i krajach UE o wysokim lub średnim dochodzie na jakąś formę zaburzeń psychicznych cierpieć będzie w ciągu całego życia około 50% populacji.

Liczby te nie odzwierciedlają jednak całości i kompleksowości zagadnienia. 32% tych, którzy są dotknięci jakimś zburzeniem cierpi na jakiś jeden dodatkowy problem psychiczny, z czego18% na dwa a 14% trzy lub więcej.

Wyniki badań dla Regionu wskazują też, że osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne umierają średnio o 20 lat wcześniej niż osoby z pozostałej populacji. W przypadku bardzo znacznej części tych osób, śmierci te nie mają jednej specyficznej przyczyny (w szczególności samobójstwa), lecz raczej inne schorzenia współwystępujące z zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza choroby niezakaźne, które nie zostały właściwie zdiagnozowane i leczone (patrz: poniżej, wskaźnik YLL).
Źrodło: WHO, Fact sheets on sustainable development goals: health target; Mental Health

 Obciążenie chorobami psychicznymi na świecie i w Europie

Światowe obciążenie chorobami psychicznymi i uzależnieniami (Burden of Disease) stanowi 10.4% globalnego obciążenia chorobami spośród wszystkich grup chorób (Global Burden of Disease).

Obciążenie chorobami mierzy się najczęściej przy pomocy wskaźnika DALY:

Na wskaźnik DALY składają się z kolei:

oraz

(wykres – polskie napisy)

DALY
Lata Życia Skorygowane Niepełnosprawnością są miarą całkowitego obciążenia chorobami, wyrażoną jako suma lat straconych z powodu złego zdrowia, niepełnosprawności lub przedwczesnej śmierci

=

YLD
Lata Przeżyte z Niepełnosprawnością

+

YLL
Liczba Utraconych Lat Życia
(na pasku poniżej):
(Healthy life) powinno być: Życie w zdrowiu
(Disease Or Disability) powinno być: Choroba lub niepełnosprawność
(Early Death) powinno być: Przedwczesna śmierć
(Expected life years) powinno być: Oczekiwana długość życia

Zaburzenia psychiczne i neurologiczne są zdecydowanie najważniejszą przyczyną chorób chronicznych dotykających kraje Regionu Europejskiego. Zgodnie z najnowszymi danymi (2012), zaburzenia neuropsychiatryczne są pierwszą przyczyną lat przeżytych z niepełnosprawnością (YLDs) w Europie, odpowiadając za 36.1% z tych, które przypisywane są konkretnym grupom chorób.

Wśród pierwszych spośród dwudziestu chorób, które odpowiadają za najwyższe wartości wskaźnika YLD, znalazło się 7 chorób psychicznych:

• Sama depresja jednobiegunowa odpowiada za 11% spośród całkowitej liczby YLD, co czyni ją pierwszą spośród najwyżej notowanych chronicznych chorób w Regionie Europejskim
• Zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu zajmują w Europie pozycję trzecią odpowiadając za 6.4% całkowitej liczby YLD
• Zaburzenia  lękowe zajmują w Europie 6 pozycję odpowiadając za 4% całkowitej liczby YLD
• Choroba Alzheimera i inne demencje zajmują pozycję dziewiątą odpowiadając za 3% całkowitej liczby YLD
• Migreny zajmują pozycję jedenastą z 2.7%
• Schizofrenia – piętnastą z 1.8% całkowitej liczby YLD.
• Choroba afektywna dwubiegunowa – siedemnastą z 1.6% całkowitej liczby YLD.
  Źródło: Global Health Estimates 2014 Summary Tables: YLD by cause, age and gender WHO Region, 2000-2012.

Należy pamiętać, że nie można traktować tych danych zarówno w odniesieniu do różnych obszarów terytorialnych, jak i zmian powyższych danych w różnych punktach czasowych jako w pełni porównywalnych czy wykazujących trendy. Różnice, jakie tu się pojawiają wynikać mogą się wiązać z wieloma czynnikami m.in. z różnymi metodologiami badań. To samo dotyczy porównań tych danych z danymi pochodzącymi z badań przeprowadzonych w 2010 roku. W tym przypadku dochodzą do głosu wyraźne różnice pomiędzy obszarami badań: Region Europejski to bez porównania większy obszar niż sama UE i z wielu przyczyn od niej różny.

Badania z roku 2010

Inne dane pochodzą z badań przeprowadzonych w 2010 roku dotyczących wyłącznie krajów UE (raport „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”) – chyba najpełniejszych badań dotyczących rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w krajach UE (oraz Norwegii, Islandii i Szwajcarii).

Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w UE

Choć, zdaniem autorów, przedstawione przez nich oszacowania dotyczących rozpowszechnienia chorób mózgu (psychicznych i neurologicznych) są ostrożne, zadziwiają przedstawione przez nich liczby, zwłaszcza, że nie uwzględniono danych dotyczących samobójstw.

Choć to szeroka gama rozpatrywanych zaburzeń psychicznych jest po części odpowiedzialna za tak wysokie wyniki, to z drugiej strony – jak deklarują autorzy – brano pod uwagę tylko te przypadki, w których istniały medycznie potwierdzone diagnozy. A oto wyniki.

W każdym roku ponad 38.2% całej populacji krajów UE (164.7 miliona osób) cierpi na jedno z 27 badanych zaburzeń psychicznych. W dodatku liczba ta nie uwzględnia wielu zaburzeń neurologicznych, których rozpowszechnienie, zdaniem autorów, często bywa trudne do oszacowania. Najczęstsze zaburzenia psychiczne to:
a)      Zaburzenia lękowe (69.1 milionów osób)
b)      Depresja jednobiegunowa (30.3 miliona osób)
c)      Bezsenność (29.1 miliona)
d)     Zaburzenia somatoformiczne (20.4 mln)
e)      Uzależnienie od alkoholu (14.6 mln)

Poniżej przedstawiam szczegółowe dane:

Źródło: „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”

Nie ma żadnych danych świadczących o tym, że ten odsetek rośnie lub maleje (zwłaszcza ten rezultat wydaje się kontrowersyjny i sprzeczny z innymi szacunkami, m.in. WHO)

Obciążenie chorobami psychicznymi w UE

Za najlepszą miarę obciążenia chorobami (Burden of Disease) uważa się wskaźnik DALY (patrz: wyżej)

W tym przypadku autorzy byli w stanie przedstawić wskaźniki DALY także dla większej części zaburzeń neurologicznych. Dla uproszczenia przedstawiam tu tylko 10 pierwszych pozycji z rankingu DALY:

Źródło: „The size and burden of mental disorders and other disorders of the brain in Europe 2010”

W tym przypadku ujawniły się różnice pomiędzy płciami: oszacowania DALY dla kobiet wynoszą 30.1% a dla mężczyzn – 23.4%. Za pozostałe odsetki (69.9% w przypadku kobiet i 76.6% w przypadku mężczyzn) odpowiadają oczywiście pozostałe choroby, inne niż neuropsychiatryczne.

Dane światowe dotyczące DALY (WHO)

Dla porównania przedstawiam tu dane z rankingu wskaźnika DALY dla wszystkich jednostek chorobowych (podaję tylko pozycje i wysokość DALY dla chorób psychicznych) :

• Depresja jednobiegunowa jest trzecią chorobą odpowiedzialną za wysokość wskaźnika DALY (3.8% z wszystkich DALY) – jak widać w świecie zajmuje ona obecnie pozycję trzecią, jednak przewidywane jest jej „wysunięcie się na prowadzenie” w najbliższych latach
• Zaburzenia związane z nadużywaniem alkoholu są szóstą z głównych przyczyn odpowiedzialnych za wysokość wskaźnika DALY (2.9% ze wszystkich DALY)
• Choroba Alzheimera i inne demencje są piętnastą z głównych przyczyn odpowiedzialnych za DALY (1.9% z wszystkich DALY)
  Źródło: Global Health Estimates 2014 Summary Tables: DALY by cause, age and sex, by WHO Region, 2000-2012.

Samobójstwa

Wadą powyżej omówionych badań przeprowadzonych w UE, Norwegii, Islandii i Szwajcarii jest nieuwzględnienie samobójstw, choć mogą być one pośrednią miarą psychicznego dobrostanu społeczeństw. W dodatku śmierci samobójcze są w ogromnym stopniu związane z chorobami psychicznymi – prawdopodobnie w krajach o wysokim dochodzie narodowym w 90% mogą być przypisane tym właśnie chorobom. Spośród tych chorób 22% tych śmierci może być przypisanych nadużywaniu alkoholu. Jest więc szczególnie istotne, by podejmować działania biorące pod uwagę te czynniki ryzyka, takie jak ograniczenie nadużywania alkoholu i usługi integracyjne w związku z uzależnieniami i chorobami psychicznymi.

Z danych WHO dla Regionu Europejskiego wynika, że stopa samobójstw jest tu wysoka. W 2015 stopa samobójstw wyniosła 11.9%  na 100.000 osób obu płci, co jest wynikiem powyżej światowej średniej (10.7%). Co więcej 6 z 20 krajów świata z najwyższą stopą samobójstw leży w Regionie Europejskim. Stopy samobójstw różnią się bardzo w zależności od kraju, od wieku, jak i płci, przy czym samobójstwa (tzw. skuteczne) popełnia niemal 5 razy więcej mężczyzn niż kobiet.

Szacunki WHO z roku 2015:

Średnia światowa: 10.7

Region Europejski: 11.9, z czego:

Kazachstan: 4 miejsce – 27.5%
Litwa: 8 miejsce – 26.1%
Białoruś: 14 miejsce – 19.1%
Polska: 15 miejsce – 18.5%; 2 miejsce w UE (!); stosunek mężczyzn do kobiet – 6.57
Rosja: 17 miejsce – 17.9%
Łotwa: 20 miejsce – 17.4%

Oznacza to, że 3 kraje w obrębie UE znajduje się wśród w pierwszej dwudziestce krajów o najwyższym odsetku samobójstw. Zwraca uwagę wysoka stopa samobójstw w Polsce!

W krajach o wysokim dochodzie, samobójstwa (tzw. skuteczne) popełnia 3.5 mężczyzn na każdą kobietę (choć kobiety częściej niż mężczyźni podejmują próby samobójcze). Jednak w krajach o niskim i średnim dochodzie na każdą kobietę przypada średnio 4.1 samobójstwa popełnionego przez mężczyzn (w Polsce aż 6.57!).

Samobójstwa odpowiadają za 17.6% śmierci wśród młodzieży w wieku 15-29 lat w krajach o wysokim dochodzie. Są drugą spośród przyczyn śmierci na świecie, w Europie – w obrębie wyżej wspomnianej grupy wiekowej – wyprzedzaną tylko przez wypadki drogowe.

Andrzej Ogrodowczyk